در جریان سال های هشتاد میلادی، اتحاد سوسیالیستی شوروی به رهبری میخاییل گورباچُف، عین شرایط امریکای امروز را تجربه می کرد. گورباچف در شرایطی رهبری اتحاد شوروی را به عهده گرفت که این کشور در یک جنگ نابرابر در عرصه مسابقات تسلیحاتی، رقابت های ایدیولوژیک و در اوج جنگ سرد قرار داشت. دنیای دوقطبی آن زمان، شرایط را طوری فراهم ساخته بود که شوروی بدون مدنظرداشت توانایی اقتصادی، نظامی و سیاسی، مجبور بود پیمان وارساو را که شامل اقمار شوروی، کشور های جهان سوم و آنچه که امروز بنام جنوب جهانی یاد می شود، تمویل مالی حتی پشتیبانی سیاسی نماید. این تعهد ناخواسته و دور از واقعیت های عینی آن زمان، باعث شکسته شدن کمر اقتصاد شوروی شد. رفته رفته، شرایط ناگوار اقتصادی، عقب مانی در عرصه پیشرفت های فناوری نسبت به غرب و بار سنگین تحمل هزینه های بزرگ جهان سوسیالیستی، باعث فروریخت نظام دوقطبی شد و شوروی فروپاشید.
گورباچُف تلاش کرد تا با آشتی با غرب به رهبری امریکا، از فضای تنش آلود جنگ سرد، کم کند و به شیوه های مسالمت آمیز و آهسته، از تعهدات ایدیولوژیک، شوروی را بیرون بکشد و معطوف به مسایل داخلی نماید. به همین دلیل، برنامه های رفرمیستی را که در قالب گلاسنوست و پروسترویکا می گنجید، برای ترمیم وجهه بین المللی و داخلی شوروی، روی دست گرفت.
اتفاقا، شرایط امروز امریکا را که ترامپ از بار تعهدات فکری دنیای لیبرال غربی به رهبری امریکا، کنار می کشد، خواستار توجه معطوف به مسایل داخلی امریکا است و از در آشتی و مصالحه با دشمنان و رقبای سنتی، امریکا پیش می آید. همزمان با آن، برنامه و شعار عمل ترامپ و هم فکرانش" برگشت عظمت به امریکا" بسیار مشابه به اقدامات اصلاحی پروسترویکا و گلاسنوست گورباچُف در اتحاد شوروی سابق است. زیرا ترامپ تلاش دارد تا امریکا را از تعهدات بزرگ در سطح جهانی، معطوف به رسیدگی به مشکلات رو به تزاید این کشور کند. فضای چند قطبی سیاسی، مشکلات اقتصادی ناشی از تورم و بدیهی های سر سام آور دولتی ، تقبل هزینه های مالی سنگین ناشی از حمایت از متحدان امریکا در شرق آسیا، خاورمیانه، اروپا و امریکا، همه با برداشت ها و برنامه های گورباچُف، همسان است. گویی "تاریخ تکرار می شود".
در آن زمان که گورباچُف اقدام به خروج نیروهای ارتش سرخ از افغانستان کرد، تعهدات ایدیولوژیک ناشی از برداشت های سیوسیالیزم انتر ناسیونال را نسبت به متحدان فکری این کشور، کاهش داد و به نوعی با نظام ایدیولوژیک دوقطبی وداع کرد؛ پیامی نیز به غرب و رقبای شوروی داد که حاکی از عدم علاقمندی به حفظ اردوگاه شرق به رهبری شوروی بود. رفته رفته این اصلاحات کمر شوروی را شکست و این ابر قدرت را در شوک اقتصادی فروبرد و دوره ی از بی نظمی و انارشیزم سیاسی، اقتصادی، امنیتی را تجربه کرد. تجزیه اتحادشوروی، استقلال کشور های عضو پیمان ورشو که تحت رهبری مسکو در یک صف بر ضد "امریکا و لیبرالیزم غربی"، قرار داشتند، دوره کوتاهی از نظم تک قطبی سلسله مراتبی به رهبری امریکا، و تمایل به تسلیمی داشته های مادی و معنوی شوروی به امریکا، از تبعات بعدی این تصمیم اشتباه بود.
حالا ترامپ با عین وضعیت، امریکا را از پیمان های امنیتی بیرون می کشد و یا در بدل حضور در آن، از هم پیمانان سنتی اش، طلب هزینه می کند، علاقمندی به حفظ ناتو ندارد و پیامی را به محور شرق، ناشی از "ناتوی بدون امریکا" می دهد. پیمان ها و میثاق های بین المللی همانند ترک پیمان اقلیمی پاریس، ترک عضویت امریکا در سازمان جهانی صحت، خروج از شورای حقوق بشر ملل متحد، تعلیق فوری تمام کمک های مالی امریکا به متحدانش، حملات لفظی ترامپ مبنی بر تسخیر کانال پانامه، خرید جزیره گرینلند، مبدل ساختن کانادا به ایالت پنجاه و یکم امریکا، تغییر نام خلیج مکزیک به خلیج امریکا، اعمال تعرفه های سنگین بر واردات کشور های متحد، طمع واضح به منابع زیرزمینی اکراین، تفاهم با روسیه و تمایل برای مذاکره با ایران، عقب گرد رادیکال و غیر منتظره امریکا را در عرصه سیاست جهانی نشان می دهد. مهندسی این سیاست بی پیشینه، به دوش ترامپ و حلقه هم فکرانش است که با دید عقده مندانه، انتقادی و کاملا تحول طلب، در تلاش برگشت به عظمت امریکا هستند. یعنی گلاسنوست و پروسترویکای امریکایی که منبع تضعیف موقعیت و جایگاۀ امریکا در سطح جهانی خواهد شد.
چرخش های استراتیژیک، پیامد های ناگوار ناشی از این چرخش بر روحیه اتحاد غرب در برابر محور شرق، گذار از اتحاد های سنتی و حرکت به سوی دیپلوماسی معامله محور، همه نشان از تشابه میان سرنوشت مختوم اتحاد شوروی با امریکای امروز دارد. اما در بحبوحه این تحولات تاریخی، مشکل اساسی نبود یک بدیل برای قبول رهبری جهانی است. زیرا محور شرق حاضر به پرداخت هزینه های مالی ناشی از قبول رهبری جهانی، نیست. به این حساب، با تضعیف تعهدات امنیتی امریکا، کشورها ممکن است به سمت تقویت نظامی، تسلیحات هسته‌ای و تغییر در ائتلاف‌های منطقه‌ای حرکت کنند. یعنی کاهش تعهدات و حضور عملی شوروی در جهان منجر به شکل گیری یک جهان "تک قطبی سلسله مراتبی" شد، در حالیکه کاهش تعهدات امریکای تحت رهبری ترامپ، از اینکه قدرتی نیست تا قبول مسئولیت کند و قبول مسئولیت کند، منجر به پدید آیی جهان پسا قطبی خواهد شد.
به هر حال تشابه فراوان میان عملکرد ها، طرز تفکر و تلاش برای نجات شوروی در زمان گورباچُف و امریکا در تحت رهبری ترامپ دیده می شود. این تحول و تلاش های دست و پا گیر امریکای تحت رهبری ترامپ، ممکن نتواند در درازمدت موجب حفظ موجودیت شود و باعث خواهد شد تا دوره گذار فعلی را به سمت نظام پسا قطبی، زود تر از موعد پیش بینی شده، به تجربه بگیریم.
عبدالناصر نورزاد
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/35144
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
