چکیده

آیات و روایات بسیاری دلـالت دارند که هر گونه ارتباط و داد و ستدی که موجب سلطه بیگانگان بر مسلمان شود، اعمـ از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی، ناروا است و جایز نمی شمارند. فقها از این مطلب تحت عنوان قاعده نفی سبیل یاد میکنند.

فقهای شیعه و اهل سنت مفاد قاعده نفی سبیل را پذیرفته و بر اساس آن احکامـ شرعی بسیاری را استنباط کرده اند. در مقاله مواردی از آنها بیان شده است.

فقه برنامه تکاملی و تنظیمـ روابط انسان در عرصه‌هـای گوناگون اجتماعی و فردی است. سیاست از جمله عرصه‌هـایی است که میتواند چهره فراموش شده فقه را تحت عنوان فقه سیاسی نمایان سازد. فقه سیاسی و حکومتی، تشکیل شده از مجموعه قواعد و قوانین فقهی و حقوقی با توجه به مبانی اصولی است که عهده دار تنظیمـ روابط میان آحاد مسلمانان با یکدیگر و با ملتهای غیر مسلمان بر اساس ارزشهای اسلـامی و انسانی است.

قوانین و قواعد فقه سیاسی دارای دو بخش اساسی است: الف ـ داخلی: این بخش تنظیمـ روابط درون امت اسلـامی را بر عهده دارد. ب ـ خارجی: این بخش عهده دار تنظیمـ روابط و مناسبات جهان اسلـامـ با دیگر جوامع بشری است. از جمله قواعد فقهی کارآمد در عرصه فقه سیاسی در بخش خارجی، قاعده نفی سبیل است. اهمیت این قاعده در شرایط حاضر که امریکا تحت عنوان نظمـ نوین ادعای رهبری و حاکمیت جهان را دارد و از سوی دیگر در کشور اسلـامی ما حضور نظامی پیدا کرده و در بسیاری از کشورهای اسلـامی حضور نامرئی پیدا کرده و غیر مستقیمـ رتق و فتق آنان را برعهده گرفته است، دو چندان است. پیش از آغاز بحث یادآوری دو نکته سودمند است.

1. در این نوشته، نظر فقهای شیعه و فقهای اهل سنت مورد توجه قرارگرفته است.

2. برخی از مصادیق قاعده، مانند مالکیت عبد مسلمان از سوی کافر، در عصر حاضر مورد ندارد، اما همان گونه که در مبحث پیامـ خواهد آمد، مصادیق دیگر قاعده در عصر حاضر فراوان است.

اکنون ادله‌ای که میتوان جهت اثبات اعتبار و حجیت قاعده بدان تمسک کرد، در دو بخش بررسی میشود:

الف) ادله لفظی

مهمـ ترین دلیل بر اثبات مفاد قاعده، ادله لفظی است؛ زیرا ادله لبی، بر فرض صحت و تمامـ بودن، اطلـاق ندارد و در موارد شک قابل تمسک نیست؛ بر خلـاف ادله لفظی که اطلـاق دارد و در موارد شک نیز قابل استدلـال است. از سوی دیگر، الفاظ قاعده برگرفته شده از ادله لفظی است و این نشانگر آن است که مستند اصلی در نظر قواعد نگاران ادله بوده است. از این رو، ادله لفظی اهمیت بیشتری دارد و ما آنها را در دو بخش رسیدگی میکنیمـ.

1 ـ کتاب (آیه نفی سبیل)

از جمله آیاتی که بیشتر فقها در موارد مختلف به آن استدلـال کرده اند، آیه ذیل است:

(الذین یتربصون بکمـ فان کان لکمـ فتح من ا... قالوا المـ نکن معکمـ و ان کان للکافرین نصیب قالوا المـ نستحوذ علیکمـ و نمنعکمـ من المؤمنین فا... یحکمـ بینکمـ یومـ القیامة و لن یجعل ا... للکافرین علی المؤمنین سبیلـاً؛)

همان کسان که (از سر بدخواهی) چشمـ به شما دارند، پس اگر شما را پیروزی و گشایشی از جانب خدا باشد گویند: مگر ما با شما نبودیمـ، و اگر کافران را بهره‌ای باشد (به آنها) گویند: آیا بر شما آگاهی نیافتیمـ و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشتیمـ. پس خداوند روز رستاخیز میان شما داوری خواهد کرد و خدا هرگز برای کافران راهی (برای تسلط) بر مؤمنان ننهاده است.

در میان ادله لفظی، این آیه اهمیت بیشتری دارد، زیرا الفاظ قاعده از آن گرفته شده است. لذا فقها از منظرهای گوناگون به آن پرداخته اند.

الف ـ درباره مفهومـ سبیل معانی مختلفی گزارش شده است و برخی برای آن پنج معنا ذکر کرده اند:

آیه کریمه، و آن عبارت است از: ( لن یجعل ا... للکافرین علی المؤمنین سبیلـاً). پس در آن، با صرف نظر از ابتدای آیه، بر اساس تفاسیر و غیر تفاسیر احتمالـاتی وجود دارد؛ زیرا سبیل به معنای: 1 ـ نصر 2 ـ حجت در دنیا 3 ـ حجت در آخرت 4 ـ سلطه اعتباری 5- سلطه خارجی میباشد.

به نظر میرسد ادعای اینکه سبیل در یکی از این معانی به کار رفته است ناتمامـ باشد، بلکه آنچه در آیه آمده، نفی معنای عامـ است و هر یک از این موارد میتوان مصداق آن باشد. بنابراین، خداوند هرگونه عملی را اعمـ از تکوینی و یا تشریعی که موجب یاری رساندن به کافران باشد و یا غلبه فکری و فرهنگی آنان را در دنیا و یا غلبه و برتری استدلـال و برهان آنها را در آخرت و یا سلطه و حاکمیت اعتباری و یا فیزیکی و تکوینی آنان را در پی داشته باشد، نفی کرده است.

پس مستفاد از آیه این است که اراده تکوینی و تشریعی الهی بر این تحقق گرفته است که راه نفوذ و سلطه کافران بر مسلمانان، در هر شکل و مصداقی اعمـ از خارجی و تکوینی و یامعنوی و فرهنگی و اعتباری، مسدود شود. شاهد این معنا آیات و روایاتی است که دلـالت میکند مسلمانان از حیث برهان و استدلـال و فرهنگ غنای کامل دارند. آیه ذیل از آن جمله است:

(لـا یأتیه الباطل من بین یدیه و لـا من خلفه)

باطل از پیش آن و از پس آن (در حال و آینده) بدان راه نیابد.

شاهد دیگر آیات و روایاتی است که بر پیروزی و نصرت مسلمانان بر کافران در جنگهای مختلف دلـالت میکند؛ از جمله:

(لقد نصرکمـ فی مواطن کثیره و یومـ حنین)

هر آینه خداوند شما را در جایهای بسیار یاری کرد و در روز حنین.

شاهد دیگر آیات و روایاتی است که بر سلطه اعتباری دلـالت میکند یعنی اینکه حکومت و ولـایت بر مسلمانان، ویژه خدا، رسول ا...(ص)، ائمه (ع) و در عصر غیبت، ویژه نایبان جامع شرایط (فقها) است.

(اطیعوا ا... و اطیعوا الرسول و اولی الـامر منکم)

خدا را پیروی کنید و رسول و صاحبان امر را از میان خودتان را اطاعت کنید.

شاهد دیگر نیز آیات و روایاتی است که دلـالت دارد در مقامـ تشریع هر گونه جعل قانونی که موجب نفوذ کافران باشد در اسلـامـ وجود ندارد.

این آیات و همانند آنها به روشنی دلـالت میکنند که هرگونه سبیل و طریقی که سلطه و حاکمیت و برتری کافران را در پی داشته باشد، از منظر اسلـامـ مسدود شده است. افزون بر این آیات و روایات، مناسبت حکمـ و موضوع نیز اقتضا میکند که نفی سبیل به معنای گسترده و عامـ باشد.

مفهومـ نفی سبیل از نگاه اهل سنت

صاحب نظران اهل سنت درباره مفهومـ نفی سبیل احتمالـاتی را مطرح کرده اند که به برخی از آنها اشاره میکنیم:

1. مقصود از نفی سبیل، نفی حجت و استدلـال برای کافران در روز قیامت است. مستند این قول روایتی است که از امیرمؤمنان گزارش کرده اند. این روایت را با تعابیر مختلفی نقل کرده اند؛ از جمله یسع حضرمی میگوید:

در محضر امیرمؤمنان بودمـ. مردی عرض کرد: آیا فرمایش خداوند متعال (لن یجعل ا... للکافرین علی المؤمنین سبیلـاً) را ملـاحظه کرده اید چگونه (نفی سبیل شده) است، در حالی که آنان ما را میکشند و بر ما غلبه میکنند؟ علی ـ رضی ا... عنه ـ فرمود: معنای نفی سبیل عبارت است از نفی حجیت در روز قیامت.

مشابه همین مطلب از قول ابن عباس نیز گزارش شده است. ابن عربی بر این باور است که برداشت این معنا از نفی سبیل نادرست و ضعیف است. صدر این جمله میتواند قرینه و مؤید این معنا باشد، اما لـازمه این معنا این است که جمله اخبار باشد و در اخبار فایده و سودی نهفته نیست و تکرار همان جمله (فا... یحکمـ بینکمـ یومـ القیامة) خواهد بود.

2. احتمال دومـ در معنای نفی سبیل عبارت است از نفی قدرتی که بتوان دولت و شوکت مؤمنان را نابود کرد. مستند این قول نیز روایتی از ثوبان در صحیح مسلمـ است:

رسول خدا (ص) میفرماید: من از پروردگارمـ درخواست کردمـ امتمـ را با قحطی و قدرت و سلطه دشمن که سبب اباحه (نابودی) کیان مسلمانان است هلـاک نکند. خداوند نیز فرمود:‌ای محمد، من این حاجت را روا کردمـ و آن را رد نمی کنمـ و امت تو را به قحطی و سلطه دشمنی هلـاک نخواهمـ کرد.

3. معنای دیگری که برای نفی سبیل ذکر شده عبارت است از نفی سلطه دشمنان؛ مشروط به اینکه یکدیگر را توصیه به باطل نکنند و انجامـ منکرات را ترک گویند و از گناهان توبه کنند. در غیر این صورت، سلطه دشمنان از جانب خود آنان است؛ همان گونه که از آیه (و ما اصابکمـ من مصیبة فبما کسبت ایدیکم) استفاده میشود. مستند این قول روایتی از شوبان است که دلـالت دارد سلطه کافران منتفی است؛ گرچه برخی از مسلمانان موجب هلـاک برخی دیگر شوند؛ همان گونه که درعصر حاضر چنین چیزی فراوان دیده میشود. ابن عربی میگوید این سخن خوبی است.

4. احتمال چهارمـ برای معنای نفی سبیل در آیه مبارکه، نفی سبیل شرعی است؛ زیرا اگر راهی برای سلطه و نفوذ کافران باز باشد، خلـاف شرع است.

5. معنای آخر برای نفی سبیل عبارت است از نفی حجت و برهان عقلی که بتوان با آن بر مسلمانان غلبه و سلطه یافت.

رشید رضا در مقامـ تبیین معنای سبیل و پس از بحثهای بسیار درباره مدلول آیه مینویسد:

مقصود این است که کافران از آن جهت که کافرند، بر مسلمانان از آن جهت که مؤمن اند و به شرایط و ویژگیهای ایمان پایبندند راهی ندارند.

ایشان سپس در رد کسانی که نفی سبیل را به معنای نفی حجت دانسته اند مینویسد:

سبیل، نکره در سیاق نفی است و مفید عمومـ است و هر گونه راه سلطه و نفوذ را شامل میشود. بنابراین، سخن کسانی که نفی سبیل را به معنای نفی حجت دانسته اند درست نیست.

بسیاری از مفسران اهل سنت به تفصیل درباره نفی سبیل بحث کرده اند و احتمالـاتی را درباره آن داده اند.

مفهومـ کافر و مسلم

معنای مسلمـ در ضمن اشکال و جواب سومـ روشن شدکه مقصود از مسلمان در آیه اعمـ است و تمامی کسانی را که توحید، نبوت رسول ا... (ص) و قیامت را باور دارند شامل میشود؛ هر چند برخی از گروههای مسلمان احکامـ خاصی دارند. صاحب جواهر میفرماید:

مراد از مسلمـ کسی است که متصف به اسرار باشد، و آن عبارت است از اقرار به شهادتین و موجبات کفر از او سر نزند.

 معنای کافر نیز به قرینه مقابله روشن میشود. کسانی که توحید، نبوت و قیامت را نپذیرفته اند کافرند. بنابراین، کافر اعمـ است از ملحدانی که به هیچ یک از ادیان آسمانی عقیده ندارند، چه مکتب مادی را پذیرفته باشند و چه نپذیرفته باشند، و نیز کسانی که به یکی از ادیان آسمانی معتقدند. در زمان حاضر امریکا و اسراییل مصداق بارز و آشکار این قاعده و آیه میباشند.

وهبه زحیلی در بحث جهاد درباره اینکه اسلـامـ کافر چگونه معلومـ میشود مینویسد:

اعلـان اسلـامـ به گونه جرع به این است که شهادتین را بگوید و یا شهادت را همراه با تبری جستن از اعتقادات سابق (زمان کفر) اظهار کند.

وی سپس از ابی مالک به نقل از پدرش گزارش میکند:

شنیدمـ رسول خدا میفرمود: هر کسی کلمه لـا اله الـا ا... را بگوید و به آنچه غیر از خدا پرستش میشود کافر شود، مال و جانش حرامـ و حسابش با خداست.

محمد رواس قلعه جی مینویسد:

اسلـامـ عبارت است از ایمان به محمد به عنوان فرستاده خدا و ایمان به آنچه آن را آورده است.

فقهای اهل سنت نیز باوری مشابه فقهای شیعه دارند. محمد وراس قلعه جی، صاحب الموسوعة الفقهیة در این باره مینویسد:

کفر عبارت است از تکذیب پیامبر اسلـامـ محمد (ص) درباره آنچه که معلومـ است از ضروریات دین است، اعمـ از اینکه تکذیب صریح باشد و یا ضمنی، و کفر ضد ایمان است.

از این عبارت استفاده میشود کافر کسی است که ضروری دین را منکر شود، به گونه‌ای که سر از انکار رسالت و یا توحید در آورد. این معنا همانی است که در کتابهای فقهی شیعه به آن تصریح شده است.

آیات تحریمـ دوستی با کافران

دسته‌ای از آیات با لحن بسیار شدید مسلمانان را از اینکه اهل کتاب و کافران را ولی و دوست برگزینند، نهی کرده اند. آیه ذیل از آن جمله است:

(یا ایها الذین آمنوا لـاتتخذوا الکافرین اولیاء من دون المؤمنین اتریدون ان تجعلوا... علیکمـ سلطاناً مبینا)

ای کسانی که ایمان آورده اید، کافران را به جای مؤمنان سرپرست مگیرید. آیا میخواهید برای خدا به زیان خودتان حجتی آشکار بسازید.

این آیه و همانند آن سرپرستی کافران و یا دوستی آنان را که منشأ سلطه و حاکمیت اعتباری و واقعی است، به شدت نهی کرده است. خداوند در آیه بعدی جزای چنین کاری را (درک اسفل) از دوزخ دانسته است. پر واضح است تحریمـ برقراری ارتباط با کافران در قلمرو دوستی و یا سرپرستی به دلـالت التزامی به صراحت میرساند که پذیرش هرگونه سلطه بیگانگان و نیز زمینه سازی برای حاکمیت و سلطه آنان حرامـ و موجب کیفر آتش دوزخ است. بنابراین، هرگونه رابطه سیاسی. اجتماعی، اقتصادی و عزل و نصبی که موجب سلطه کفار شود حرامـ است.

آیه ذیل نیز در این زمینه قابل توجه است:

(یا ایها الذین آمنوا لـاتتخذوا بطانة من دونکمـ لـایالونکمـ خبالـاً ودوا ما عنتمـ قد بدت البغضاء من افواههمـ و ما تخفی صدورهمـ اکبر)

ای اهل ایمان، از غیر خودتان (کافران و مشرکان) همراه نگیرید که در تباهی شما کوتاهی نمی کنند. آنها رنج بردن شما را دوست دارند. همانا کینه و دشمنی از دهانشان (گفتارشان) پیداست و آنچه دلهایشان در بردارد بزرگ‌تـر است.

از این آیه به خوبی در مییابیمـ که نباید به کافران اعتماد شود و اسرار جوامع اسلـامی به آنها گفته شود؛ زیرا کلمه (بطابه) معنای لباس زیر است و در اینجا کنایه است از اینکه کافران نباید محرمـ راز قرار گیرند. از سوی دیگر، که آیه دلـالت میکند که اعتماد و دلبستگی به بیگانگان، موجب نابودی خرد و فکر مسلمانان میشود؛ زیرا (خبال) به معنای نابودی فکر و عقل است.

آیاتی که بر حرمت اعتماد و محرمـ راز قرار دادن بیگانگان دلـالت میکند فراوان است  و ما برای اختصار از ذکر آنها خودداری میکنیمـ. فقهای اهل سنت نیز از این آیات استفاده کرده اند و هرگونه رابطه‌ای را که سبب سلطه کافران بر مؤمنان شود ناروا دانسته اند. قرطبی در این باره مینویسد از آیه مطالبی استفاده میشود:

1. خداوند در این آیه (آیه 118 از سوره آل عمران)، مؤمنان را از اینکه کافران و یهود و اهل شهوت را دوست بگیرند نهی کرده است. سپس حدیث نبوی (المرء علی دین خلیله فلینظر احدکمـ من یخالل؛ هر شخصی تابع آیین دوست خود است. بنابراین، هر یک از شما باید دقت کند با چه کسی دوستی میکند.)

2. از آیه استفاده میشود بیگانگان همیشه دشمن اند و هیچ گاه با شما مهربان نخواهند شد.

3. دشمنی‌هـایی که کافران دردل دارند، بیش از آن چیزی است که اظهار و ابراز میکنند.

وهبه زحیلی درباره شأن نزول این آیه مینویسد:

ابن جریر طبری و ابن اسحاق از ابن عباس گزارش کرده اند که گروهی از مسلمانان با گروهی از یهودیان به خاطر همسایگی و آشنایی پیش از اسلـامـ ارتباط برقرار کردند. خداوند این آیه را جهت نهی از ارتباط با آنها و اعلـان خطر فتنه آنان نازل کرد. مستفاد از آیه این است که کافران در اضرار به مسلمانان و اظهار دشمنی و کینه و حسد به آنها کوتاهی نمی کنند.

2. روایات

روایات فراوانی دلـالت دارد که اسلـامـ و مسلمان از کافران برترند. این نبوی مشهور از آن جمله است:

الـاسلـامـ یعلوو لـا یعلی علیه و الکفار بمنزلة الموتی لـالحجبون و لـا یورشدن؛

اسلـامـ دین برتر است و چیزی بر آن برتری نمی گیرد و کافران همانند بردگان اند که نه مانع ارث میشوند و نه ارث میبرند.

نظر فقهای اهل سنت

بسیاری از کتابهای اهل سنت نیز این روایت نبوی را در موارد مختلف و با بیانات گوناگون گزارش کرده اند و بر اساس آن احکامـ بسیاری استنباط شده است که به بعضی از آنها پس از این اشاره خواهد شد. در هر صورت، این روایت مورد قبول فریقین است. برخی کتابهایی که این روایت راگزارش کرده اند عبارت اند از: صحیح بخاری،الجامع الصغیر و کنزالعمال.

ب) ادله لبّی

1. اجماع

قواعد نگاران از جمله ادله قاعده نفی سبیل را اجماع دانسته اند. صاحب القواعد الفقهیة مینویسد:

سومین دلیل اجماع محصل قطعی است بر اینکه در اسلـامـ حکمی که سبب سلطه کافر بر مسلمان شود جعل نشده است، بلکه در جعل تمامی احکامـ در اسلـامـ برتری مسلمانان رعایت شده است.

2. عقل

بی شک عقل در مقایسه آموزه‌هـای اسلـامـ با دیگر مکاتب الهی، بر شرافت و برتری اسلـامـ بر دیگر ادیان آسمانی حکمـ میکند؛ زیرا احکامـ و قوانین آن از جهات مختلف جامعیت دارد. احکامـ اسلـامـ، افزون بر توجه به تمامی نیازهای دنیا و آخرت، اختصاص به زمان، مکان و افراد خاصی ندارد، بلکه همه مکانها، زمانها و افراد را فرا میگیرد؛ زیرا هماهنگ با فطرت انسانهاست. به همین دلیل، دین اسلـامـ ناسخ ادیان دیگر است و از منظر حکمـ عقل تنها دین مورد قبول آیین مقدس اسلـامـ است و دیگر ادیان آسمانی هر چند در زمان خود حجت و پذیرفته شده بوده اند، در عصر حاضر افزون بر نسخ، تحریف نیز شده اند. همچنین به حکمـ عقل، مسلمانان نیز از آن جهت که پیرو دینی هستند که نسبت به دینهای دیگر شرافت و برتری بیشتری دارد، از دیگر انسانها، حتی پیروان ادیان توحیدی، برتر و شرافتمندترند.

با توجه به این مطالب عقلی، بدیهی است که در اسلـامـ دستوری که موجب ذلت وخواری مسلمانان باشد مردود و باطل است؛ زیرا پذیرش قوانینی که موجب سرشکستگی و خواری مسلمانان شود، با آموزه‌هـای اسلـامـ ناسازگار خواهد بود وسر از تناقض درمی آورد. بنابراین، به حکمـ عقل و با توجه به مقدمات یاد شده، نه تنها در اسلـامـ احکامی که سلطه و برتری غیر مسلمان را برمسلمان در پی دارد وجود ندارد، بلکه براساس دستورهای اسلـامـ باید با هر گونه سلطه و حاکمیت کافران و بیگانگان، برخورد شود. هر گونه همکاری و هماهنگی نیز که به حاکمیت و تسلط کافران کمک کند، مصداق بارز تعاون بر اثمـ است و به حکمـ (الـا تعاونوا علی الـاثمو العدوان) حرامـ خواهد بود. در هر صورت، حکمـ عقل بر قبح سلطه پذیری و نفوذ ظالمان بر امتهای اسلـامی با بیانات گوناگون امکان تقریر دارد، ولی به نظر میرسد همین مقدار کفایت میکند.

3. مفهومـ آیات و روایات دال بر عزت

برای تبیین این استدلـال لـازمـ است توجه کنیمـ که دستورها و آموزه‌هـای شریعت مقدس اسلـامـ، دلـالت میکنند که عزت و شرف و برتری تنها در گرو پیروی از قوانین نجات بخش اسلـامـ است. در این باره شواهد بسیاری از آیات و روایات را میتوان نشان داد.

الف ـ آیات: واژه عزت و مشتقات آن بیش از 140 مورد در قرآن تکرار شده است. بسیاری از این آیات به گونه‌ای از گونه‌هـای دلـالت مانند صراحت، تضمن، التزامـ و انواع دیگر، دلـالت میکنند که عزت و برتری ویژه خداوند متعال و بندگان شایسته و مؤمنان است. آیه ذیل از آن جمله است:

و لله العزة و للرسول و للمؤمنین و لکن المنافقین لـا یعلمون

خدای راست عزت و پیامبر او و مؤمنان راست، ولیکن منافقان نمی دانند.

در این آیه و مشابهات آن، خداوند خالق هستی عزت و شرافت را در خود و رسول و مؤمنان منحصر کرده و بیشک مقصود از مؤمنان مسلمانانی اند که پیرو دین اسلـامـ اند و شاهد آن نیز کلمه رسول است.

ب ـ روایات: بیاناتی از ائمه(ع) رسیده است که بر عزت و شرافت مؤمنان دلـالت میکنند. طبق این روایات مسلمانان حق ندارند تن به ذلت و خواری بدهند.

آیات و روایات مربوط به عزت و شرافت مسلمانان و سلطه ناپذیری آنان فراوان است. مدلول التزامی این آیات و روایات این است که اسلـامـ باهر گونه سلطه و حاکمیت کافران، به ویژه کافران حربی که با مسلمانان سرستیز و جنگ دارند، مخالف است و هر گونه حکمی که در آن استشمامـ پذیرش حاکمیت غیر خدا بر مسلمانان شود باطل و ناصحیح است. مستفاد از قاعده نفی سبیل نیز چیزی جز این نیست که راه هر گونه نفوذ کافران برای سلطه و حاکمیت بر امت اسلـامی در اسلـامـ مسدود است.

مصادیق قاعده

فقها در جای جای فقه به قاعده نفی سبیل و ادله اعتبار آن، به ویژه آیه نفی سبیل و حدیث علو، استدلـال کرده اند. رسیدگی به تمامی این موارد ازحوصله این نوشته خارج است و تنها به بعضی از موارد بسنده میشود. پیش از گزارش موارد نیز یادآوری نکاتی مفید است.

الف ـ برخی از موارد مورد استدلـال در گذشته مصداق خارجی و مورد ابتلـا بوده اند، ولیکن در عصر حاضر مورد ابتلـا نیستند و گزارش آنها تنها برای نشان دادن اهمیت قاعده است.

ب ـ هر چه فقیه صاحب دید وسیع و بینش عمیق‌تـر باشد، بهره وری وی ازقاعده بیشتر خواهد بود. از این رو، میتوان با این قاعده بسیاری از روابط فرهنگی، اقتصادی، نظامی، و سیاسی و از سوی دیگر پاره‌ای از داد و ستدها را با اجانب و کافران، به ویژه کافران محارب، حرامـ دانست و پاره‌ای از رفتارها وکردارها را برای رهایی از سلطه اجانب واجب اعلـان کرد.

ج ـ پرواضح است که گزارش اقوال فقها نشانگر قبول آن نیست.

د ـ فقیهانی که برای تحریمـ این موارد به قاعده استدلـال کرده اند، فرض را بر این گرفته اند که آن عمل موجب سلطه و حاکمیت کافران و اجانب میشود. در هر صورت برخی از مصادیق قاعده عبارت اند از:

1. فروش قرآن به کافران، البته اگر بدانید که موجب هدایت آنان میشود.

2. فروش احادیث نبوی به کافران.

3. فروش کتابهای تفسیر، خطب، موعظه و دعا.

4. فروش پرده کعبه به کافران.

5. فروش زمینهای اماکن مقدس به کافران.

6. ارث نبردن وارث کافر از مسلمان.

7. بطلـان ازدواج زن مسلمان با مرد کافر.

8. ثابت نشدن حق قصاص برای ولی مقتول کافر در مورد قاتل مسلمان.

9. جایز نبودن تولیت کافران بر اوقاف مسلمانان.

10. جدایی و فسخ عقد نکاح با کافر شدن مرد.

11. نافذ نبودن قضاوت کافر، هر چند تمامـ شرایط را داشته باشد.

آنچه ملـاحظه شد پاره‌ای از مواردی است که فقهای گذشته بر اساس قاعده نفی سبیل حکمـ آنها را استنباط کرده اند.