آیین نوروز به عنوان رسم مشترک اقوام ساکن در گسترده تمدن فلات ایران و بسیار فراتر از جغرافیای کشوری به نام ’ایران ’، آیین نمایه فرهنگی کهن است که در تمامی این کشورها از جمله افغانستان به عنوان عضو این پهنه تمدنی توجه خاصی به آن میشود.
نوروز در بسته فرهنگ تمدن پارسی، پیشینه ای به قدمت تاریخ خود اقوام آریایی دارد و به صورت آشکار ابتدای آن واضح نیست اما امروزه، هر سال در بسیاری از کشورهای جنوب و جنوب غرب آسیا و آسیای مرکزی آیین‌هایی مشترک با شروع فصل بهار به عنوان جشن‌های نوروزی برگزار میشود که در برخی کشورها دولت‌ها با این جشن‌ها همراه و در برخی نیز مردم خود آن را برگزار می‌کنند.
همان‌طور که تاریخ قطعی آغاز جشن نوروز و تجلیل از این شروع دوباره سال بر مبنای گردش زمین به دور خورشید روشن نیست، فراز و فرودهای طی شده بر آن نیز شفاف نیست و در کشورهای منطقه روایت‌های مختلفی بیان میشود که در این گزارش تلاش شده داشته‌های تاریخ افغانستان از این فرهنگ کهن بازخوانی شود.
جشن نوروز به عنوان یکی از آیین‌های بزرگ که توسط بخش فرهنگی سازمان ملل متحد نیز برسمیت شناخته شده در کشورهای مختلف از جمله محدوده ایران باستان با شور و علاقه فراوان برگزار میشود که دلایل متفاوتی دربارهٔ خاستگاه آن وجود دارد.
«احمد ضیاء رفعت» استاد دانشکده ادبیات و خبر دانشگاه کابل افغانستان از جمله افرادی است که مطالعات مستمر و گسترده‌ای پیرامون نوروز به عنوان یک رسم فرهنگی داشته و در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به بخشی از یافته‌ها و باورهایش پیرامون این موضوع بر اساس داشته‌های محل زندگی خود اشاره کرده‌است.
او به استناد مندرجات تاریخ در دسترس، شرح می‌دهد که حداقل پیشینه نوروز به بیش از سه هزار سال قبل بار می‌گردد و روایت‌های متفاوت دربارهٔ این که چرا نوروز را در این بخش از کره زمین جشن می‌گیرند، وجود دارد که به بخش‌هایی از آن روایت‌ها که در افغانستان شایع است، اشاره دارد.
وی به داستان شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری از این روایت اشاره دارد و می‌گوید که جمشید شاه مقتدر ایران باستان در یکی از سفرهای سالانه خود از خطه آذربایجان می‌گذشت در منطقه ای از این محل دستور داد که برایش تختی بگذارند و خودش بر آن تخت قرار گرفت و وقتی بر روی این تخت تاج شاهی برسر گذاشت؛ خورشید بر تاج وی تابید و جهان از زاویه بازتابش آن نورانی شد و از آن پس این روز به نام نوروز خوانده شده و هر سال در قلمرو جمشید از این روز تجلیل می‌شد.
او افزود: برخی هم بر این باورند که بنیانگذار جشن نوروز «کیومرث» است و حتی این نظریه نیز هست که جشن نوروز با «زرتشت» اولین پیامبر آریایی آغاز شد، اگر چه در کتاب «اوستا» به چنین متنی برنمی‌خوریم که حکایت از نوروز داشته باشد اما عده ای چنین نظری دارند.
به گفته رفعت، گویند که زرتشت بر گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک تأکید داشت و در واقع در روز نوروز تأکید می‌کرد که انسان‌ها می‌توانند در نوروز با اخلاق خوب، دید و بازدید دوستان، شادکامی‌ها، محبت‌ها و مهرورزی را تقویت بخشند و بدی‌ها را از خود دور کنند و به همین دلیل نوروز را جشن می‌گرفتند.
روایت دیگری نیز از نوروز وجود دارد که «بابلیان» برای اولین بار نوروز را جشن گرفته‌اند و آن زمانی بود که کوروش کبیر بابل را فتح کرد که پیشینه آن فتح در پنج قرن پیش از میلاد رخ داده‌است.
به روایت تاریخی این استاد دانشگاه، با وجود معلومات متفاوت از شروع و نوروز آنچه که روشن و قطعی است، این نکته می‌باشد که نوروز از هر زمان و مکانی که آغاز شده باشد و فلسفه آن هرچه بوده باشد، مردمان ساکن در حوزه تمدن ایران باستان به نوروز اعتبار داده و توجه ویژه داشته‌اند.
وی گفت: اعتباری که ایرانی‌ها به نوروز داده‌اند، می‌تواند مبتنی بر دلیل فعالیت آنها در حوزه کشاورزی باشد، به این معنا که روز اول فروردین اعتدال بهاری و آغاز بارور شدن زمین است و به همین علت این روز را جشن می‌گرفته‌اند.
به گفته رفعت، تاریخ نشان می‌دهد که در گذشته نوروز، یک روز ثابت نداشته با توجه به این که تقویم ثابت وجود نداشته این روز هر سال در یک روزمعین برگزار نمی‌شده‌است و از اول فروردین تا سی ام این ماه در نوسان بوده و حتی گفته میشود که نوروز تا ۳۰ روز نیز جشن گرفته شده‌است.
به گفته این استاد دانشگاه، پس از تدوین شدن تقویم جلالی در زمان سلجوقیان در سال ۴۷۱ هجری قمری، روز اول فروردین را روز نوروز ثابت کردند و از آن زمان اول حمل /فروردین/ به عنوان روز نوروز جشن گرفته میشود.
به گفته وی تقویم جلالی در زمان سلجوقیان ایجاد شد که «عمر خیام»، «ابوریحان بیرونی» و دو تن از دانشمندان دیگر در تدوین آن تقویم مشارکت داشته‌اند و تقویم را به نام «جلال الدین محمد» ساختند و به همین دلیل نام آن به تقویم جلالی معروف است.
براساس روایت تاریخی، این جشن در زمان کوروش به عنوان جشن رسمی اعلام شد و بعد از آن توسط رومیان نیز برسمیت شناخته شد و در زمان اشکانیان اگرچه آن رسمیت گذشته را نداشت اما مردم پایبند جشن نوروز بودند.
در زمان ساسانیان یک بار دیگر نوروز مورد توجه قرار گرفت و رسمی‌تر شد؛ برخی آداب و رسوم ازجمله افروختن آتش بر بام‌های منازل در زمان ساسانیان رواج یافته‌است.
به گفته این استاد دانشگاه روشن کردن شمع برسر سفره نوروزی نماد همان آتش ساسانیان است که روزی بر بام‌های منازل روشن می‌شد و امروز تحول یافته و به شمع تبدیل شده‌است.
در زمان هرمز ساسانی سکه به عنوان عیدی به مردم توزیع شد و پس از آن در دوره رواج اسلام، نوروز کم رنگ شد و بویژه در زمان امویان نوروز از رونق افتاد اما با قدرت گرفتن عباسیان دوباره نوروز مورد توجه قرار گرفت و هارون الرشید به میان بزرگان سکه توزیع کرد و یک روی آن را رنگ کرد و از آنان خواست که سال جدید که برای گرفتن عیدی آمدند این سکه‌ها را با خود بیاورند.
به باور رفعت در دوران خلافت عباسی‌ها به دلیل آن که ایرانی‌ها نفوذ بیشتری در دولت وقت داشتند نوروز دوباره مورد توجه قرار گرفت.
برگزاری جشن نوروز کم و بیش سه هزار سال فراز و فرودهایی داشته که گاهی کم رنگ و گاهی پررونق برگزار شده و این وضعیت برای همه اقوامی که ساکن حوزه تمدن ایران باستان بودند مشابه بوده و در کشورهای منطقه از جمله افغانستان نیز این حالت بوده‌است.
در افغانستان تقریباً وضعیت نوروز تا قبل از سلطه طالبان شبیه دیگر نقاط فلات ایران بود، در زمان حاکمیت طالبان بین سالهای ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶ خورشیدی در افغانستان تقویم رسمی این کشور به هجری قمری تغییر کرد و طالبان به دلایل مختلف جشن نوروز را خلاف دین اسلام خواندن و برگزاری جشن را با این عنوان ممنوع کرد.
به باور رفعت چون جشن نوروز با ایران باستان گره خورده‌است و یک جشن قدیمی است، طالبان چون خودشان با این تمدن ارتباطی نداشته‌اند به سبب تعصب قومی به نوروز روی خوش نشان نمی‌دادند اما برخی دیگر هم بودند که به سبب تعصب دینی فکر می‌کردند نوروز در متون دینی جایگاهی ندارد و با آن مخالفت می‌کردند.
به گفته وی برخی کژفهمی‌ها نیز سبب مخالفت با نوروز شده‌است که از جمله این که فکر می‌کردند که آتش افروختن کار زرتشتیان است و زرتشتیان آتش‌پرست هستند با این جشن مخالفت کردند در حالی که این گونه برداشت‌ها نادرست بود.
به باور وی، طالبان تصور داشتند که نوروز آیین آتش پرستان است و در نوروز آتش می‌افروزند و آتش‌پرستی می‌کنند، و این کار خلاف فرهنگ و دین اسلام است و طبیعی بود با چنین برداشت نادرستی آنها باید جشن نوروز را ممنوع کنند.
از سوی دیگر طالبان توجه بیشتری به جشن‌های دینی و روزهای مذهبی مانند عید قربان و عید فطر نشان می‌داد و فکر می‌کردند که اگر به جشن نوروز بیشتر توجه شود، جشن ملی از اهمیت جشن دینی بکاهد.
به گفته وی، در حال حاضر بجز طالبان هم هستند برخی نیز به دلیل عدم آگاهی نسبت به ماهیت و کارکرد جشن نوروز به این آیین فرهنگی خوشبین نیستند.
استاد دانشگاه کابل باور دارد که نوروز هم در روند تحول تاریخ، متحول شده و امروز جشن نوروز رنگ بوی اسلامی گرفته و گذاشتن قرآن بر سر سفره عید نوروز، رفتن به مزار امامان و پیشوایان و دعا بر سر مزار چهره‌های مذهبی از برجسته‌ترین آمیختگی آداب اسلامی در آیین‌های باستانی است.
نوروز تنها یک جشن نیست که مردم با اعتبار جشن‌های آئینی گذشته آن را تجلیل کرده و پاس می‌دارند و آن را بعنوان میراث کهن احترام می‌گذارند، بلکه در کنار آن به عنوان عامل همگرایی و مربوط به عصر و زمان حال نیز از این جشن بهره می‌گیرند.
رفعت دربارهٔ متفاوت بودن آیین‌های نوروز در مناطق مختلف افغانستان گفت که نوروز در هرات، بلخ، سیستان، فاریاب و سمنگان و قندوز به دلیل این که مربوط به حوزه خراسان بزرگ هستند و در خراسان بزرگ جشن‌های آریایی با شکوه زیاد برگزار و پاس داشته می‌شد، رونق بیشتری دارد.
وی یادآوری می‌کند که هر چه از این مناطق به طرف شرق و جنوب افغانستان برویم، شاهد کم رنگ تر شدن جشن نوروز در آن مناطق می‌شویم و دلیل آن هم این است که این مناطق در ادوار تاریخی قبل از حوزه خراسان بزرگ بیرون بودند و با آئین نوروزی ایرانی آشنایی نداشته‌اند.
در افغانستان سفره هفت سین میان اقوام ساکن در غرب و شمال این کشور رواج دارد و پختن سمنو که در گویش محلی «سمنک» خوانده میشود برای نوروز متداول است و جالب آن که یخت سمنو در دیگر ایام سال متداول نیست.
امروز در اغلب استان‌های افغانستان از جمله کابل مرکز این کشور نمایه‌های نوروزی مثل سبزه، خانه تکانی، تنگ ماهی قرمز و رونق فروش اقلامی مانند آجیل و شیرینی‌های مخصوص و ماهی سرخ کرده دیده میشود.
مرغ سفید و نه رنگ دیگر از جمله اقلام غذایی است که ویژه سفرهای نوروزی در افغانستان ذبح و فروخته می‌شوند و مغازه دارانی هم هستند که ماهی سرخ شده دست مشتری می‌دهند.
تفاوت در شیوه‌های برگزاری آیین نوروز بیشتر به اختلاف منابع در اختیار مردم هر منطقه بازمی‌گردد و در ریشه‌های فرهنگی و کارکردهای اجتماعی این آیین باستانی تفاوت دیده نمی‌شود.
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/9657
تگ ها:
تسلیم و تصدیق؛ صفات بارز عباس(ع)/ افتخار ائمه به قمربنی‌هاشم
