به قلم: حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی
اشاره
امام نهم شیعیان، نامش (محمّد)، کنیه اش (ابو جعفر) و معروف ترین القاب او (تقی) و (جواد) است. آن بزرگوار در ماه مبارک رمضان سال 195 هجری قمری در شهر (مدینه منوّره) دیده به جهان گشود.
پدر بزرگوار آن حضرت (امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام) امام هشتم شیعیان میباشند. نام مادر ایشان (سَبیکه) بود که از خاندان (ماریه قِبطیه) همسر پیامبر اکرم (ص) به شمار میرفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که امام رضا - علیه السلام- از او به عنوان بانویی منزه و پاک دامن و با فضیلت یاد میکرد. ضمن عرض تسلیت شهادت این امام عزیز، به پیش گاه امام عصر (عج)، مراجع عظام تقلید و عموم مسلمانان و پیروان اهل بیت (ع) در سراسر جهان، توجّه علاقه مندان را به نوشتار کوتاهی در باره زندگانی کوتاه، دلائل شناخت کمتر ایشان، فضائل و میراث ماندگار آن حضرت جلب میکنم.
1- ولادت امام جواد (ع)
امام نهم که نامش (محمد)، کنیه اش (ابو جعفر) و معروفترین القاب او (تقی) و (جواد) است، در ماه رمضان سال 195 هجری قمری در شهر (مدینه) دیده به جهان گشود. پدر آن حضرت (امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام) امام هشتم شیعیان بود. مادر او نیز (سبیکه) نام داشت که از خاندان (ماریه قبطیه) همسر پیامبر اکرم(ص) به شمار میرفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که امام رضا - علیه السلام - از او به عنوان بانویی منزه و پاک دامن و با فضیلت یاد میکرد.
2- دلیل شناخت کمتر نسبت به امام جواد (ع):
امام جواد(ع) به دو دلیل، در بین مردم نسبت به دیگر امامان کمتر شناخته شده است:
الف) کوتاه بودن عمر آن حضرت:
بنا بر آن چه در تاریخ آمده است، امام جواد (ع) در سن 25 سالگی به شهادت رسید. لذا کوتاه بودن عمر حضرت جواد (ع) یکی از دلایلی است که میتوانیم بگوییم که امام جواد (ع) نسبت به سائر ائمه (ع) که از عمر بیشتری برخورد بودند، کمتر در بین مردم مطرح شده است. اما در واقع مطابق آن چه در منابع حدیثی شیعه آمده، ما در مورد امام جواد (ع) کم معارف نداریم، یعنی دانستنی‌ها و مطالب زیادی داریم که متاسفانه این‌ها کمتر در میان شیعه مطرح شده است. اگر محققین و اهل تحقیق بتوانند در این زمینه میراث فرهنگی و علمی زندگی دوران امام جواد (ع) را برای مردم تشریح و مطرح کنند، شاید بتوان گفت که آنچه که در مورد امام نهم حضرت جواد (ع) وجود دارد، نسبت به سایر ائمه (ع) کمتر نیست.
ب) شرایط خاص دوران امام (ع):
امام جواد(ع) در دوره و برهه خاصی از تاریخ زندگی میکردند که با پیچیدگی‌ها و مسائلی روبه رو شد که این موارد در زندگانی سائر امامان شیعه (ع) کمتر وجود داشت. امام (ع) در دوران حکومت (مأمون) و (معتصم) عباسی زندگی کردند. در این دوران حکومت عباسیان در افول قرار گرفته بود که با مرگ مأمون عباسی و قدرت گرفتن معتصم، رو به نزول بیشتر گرایید. زمانی که یک حاکم قدرتمند در در جامعه زندگی میکند بر روی تمام مسائل آن زمان تاثیر دارد؛ مانند وقتی که (یزید) به حکومت رسید و امام حسین(ع) در برابر او قیام کرد و آن حادثه مهم اتفاق افتاد و نقطه اوجی شد که در زمان سایر ائمه و امامان معصوم (ع) وجود ندارد.
3- ویژگی‌های اخلاقی و علمی امام جواد الائمة (ع(
الف- اخلاق حسنه:
حضرت جواد الائمه (ع) مانند دیگر پیشوایان معصوم (ع) این ویژگی را از جدّ بزرگوارشان پیامبر مکرم، حضرت محمّد بن عبدا... (ص) به ارث بردند. در قرآن هم تأکید شده که مسلمانان از اخلاق پیامبر (ص) الگو و سرمشق بگیرید، یعنی به مسلمانان توصیه شده است که در رفتار و زندگی خودشان در تمام مراحل باید از پیامبر الگو بگیرند. فرزندان پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) مانند پیامبر بزرگوار (ص) متّصف و متخلّق به آن اخلاق نیکو و حسنه هستند.
ب- علم فراوان:
یکی از ویژگی‌های دیگر امام جواد (ع) علم فراوان و وسیع ایشان است؛ چنانچه پدران بزرگوارشان هم این علم وسیع (علم لدنّی) را داشتند و به معنای واقعی کلمه عالم بودند. این امر در مناظراتی که ایشان انجام دادند و چند نمونه آن وجود دارد قابل مشاهده است. ما شیعیان معتقد هستیم که این علم از طریق اجدادشان منتقل شده و به قدرت الهی، علم پیامبر (ص) به امام علی بن ابی طالب (ع) و نسل به نسل تا منجی جهان بشریت حضرت بقیة ا... الأعظم، حضرت مهدی (عج) منتقل شده و این علم لَدُنی که خداوند در اختیار این الگوهای بشریت گذاشته در نزد امام جواد (ع) هم بوده است.
ج- تقوا و پارسایی:
امام جواد (ع) مانند همه امامان شیعه (ع)، الگوی کامل تقوا و پارسایی و نمونه بارز عبادت، بندگی و سجده‌های طولانی برای خداوند و انسان‌های کامل بودند.
د- ادب و گشاده رویی با دوست و دشمن:
امام جواد (ع) با همگان با ادب و احترام برخورد میکردند. این امر باعث جذب مخالفان و دشمنان امام به سوی ایشان میشد. سازش و نرم خویی با دوستان و شیعیان نیز از صفات ایشان است.
و- حرّیت و آزادگی:
البته همه ائمه اهل بیت (ع) از این ویژگی برخوردار بودند. آن بزرگ واران هیچ گاه تسلیم ظلم و ستم نمی شدند و حاضر بودند در این راه تمام سختی‌ها را تحمل کنند. این ویژگی الگویی برای ماست که در هیچ زمانی ظلم و ستم را قبول نکنیم و با آزادگی، اعتقادات و مبانی خودمان را مطرح کنیم و تسلیم فتنه‌ها و توطئه‌های دشمنان قسم خورده اسلام و مخالفان نشویم. در این زمان که حمله به مقدسات مسلمانان از سوی غربی‌ها، صهیونیست‌ها و عوامل فریب خورده آنان با چاپ و نشر کاریکاتورها و فلم‌ها و کنسرت‌ها شروع شده، مسلمانان و به ویژه پیروان واقعی اهل بیت (ع) میبایست با وحدت و یک پارچگی خاص با حضور در صحنه توطئه‌ها را خنثی نمایند.
4- کرامات مهم در زندگی حضرت امام جواد (ع)
الف- تولد حضرت (ع):
تولد امام جواد (ع) که در اواخر عمر امام رضا (ع) رخ داد یک کرامت الهی بود؛ آن چنان که امام رضا(ع) بارها از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پرخیر و برکت یاد میکرد. (ابو یحیای صنعانی) میگوید: روزی در محضر امام رضا - علیه السلام -، فرزندش ابو جعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:(این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکت‌تر از او زاده نشده است). دو تن از شیعیان به نام (ابن اسباط) و (عبّاد بن اسماعیل) هم میگویند: در محضر امام رضا - علیه السلام - بودیم که ابو جعفر را آوردند، عرض کردیم: این همان مولود پرخیر و برکت است؟ حضرت فرمود: (آری، این همان مولودی است که در اسلام بابرکت‌تر از او زاده نشده است).
دلیل این خیر و برکت و کرامت خاصّ این بود که عصر امام رضا(ع) عصر ویژه‌ای بوده و تعیین جانشین و معرفی امام بعدی، با مشکلاتی روبرو شده بود که در عصر امامان قبلی، بیسابقه بود؛ زیرا از یک سو پس از شهادت امام کاظم (ع) گروهی که به (واقفیه) معروف شدند، براساس انگیزه‌های مادی، امامت حضرت رضا(ع) را انکار کردند و از سوی دیگر امام رضا (ع) تا حدود چهل و هفت سالگی دارای فرزند نشده بود و چون احادیث رسیده از پیامبر(ص) حاکی بود که امامان دوازده نفرند که نه نفر آنان از نسل امام حسین (ع) خواهند بود، فقدان فرزند برای امام رضا (ع)، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال میبرد و واقفیه این موضوع را دست آویز قرار داده امامت حضرت رضا (ع) را انکار میکردند!. گواه این معنا، اعتراض (حسین بن قیاما واسطی) از سران (واقفیه) بود که طی نامه‌ای به امام رضا (ع) او را متهم به عقیمی کرد و نوشت: "چگونه ممکن است امام باشی در صورتی که فرزندی نداری؟!". امام (ع) هم در پاسخ نوشت: "از کجا میدانی که من دارای فرزندی نخواهم بود، سوگند به خدا بیش از چند روز نمی گذرد که خداوند پسری به من عطا میکند که حق را از باطل جدا میکند".
ب- امامت حضرت (ع) در کودکی:
این که امامت به قدرت الهی به یک نوجوان هشت ساله که هنوز به سن بلوغ نرسیده است منتقل شد یک کرامت مهم بود؛ آن چنان که پیش از این، نبوت به حضرت عیسی (ع) در نوزادی داده شده بود.
ج- مناظرات علمی حضرت جواد (ع):
مناظراتی که امام (ع) با دانشمندان فرقه‌ها و مذاهب مختلف در این دوره دارد، بسیار مهم است. این که چگونه یک نوجوان میتواند در مناظرات و بحث‌های مختلف اسلامی و فکری با دانشمندان آن زمان، آنان را مغلوب کند، هم کرامتی بزرگ و هم علامتی بر حقانیت امامت ایشان بود.
5- میراث علمی و شاگردان امام جواد (ع)
امام جواد (ع) با وجود کوتاهی دوران حیات و امامت، شاگردان بزرگی را تربیت میکنند؛ امثال (حضرت عبدالعظیم حسنی)، (علی بن مهزیار اهوازی)، (فضل بن شاذان نیشابوری)، (محمد بن سنان زاهری)، (ابو نصر بزنطی کوفی) و (دعبل خزاعی) از شاگردان آن حضرت هستند که نزد ایشان، رشد علمی یافته و تربیت شدند و یا از آن حضرت(ع) حدیث نقل کردند.
روایان احادیث جواد الائمه (ع) تنها محدثان شیعه نبودند؛ بلکه علماء و دانش مندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقی از اسلام را از آن حضرت نقل کردهاند. به عنوان نمونه (خطیب بغدادی) احادیثی با سند خود از آن حضرت نقل کرده است. هم چنین (حافظ عبدالعزیز بن اخضر جنابذی) در کتاب معالم العترة الطاهرة و مؤلفانی مانند (ابو بکر احمد بن ثابت)، (ابو اسحاق ثعلبی) و (محمد بن مندة بن مهربذ) در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتی از آن حضرت نقل کرده اند.
6- شهادت امام جواد (ع)
مأمون خلیفه عباسی که چون سایر خلفای بنی عباس از نفوذ باطنی امامان معصوم (ع) در بین مردم هراس داشت سعی کرد، ابن الرضا (ع) را تحت مراقبت خاص خویش قرار دهد که یکی از حیله‌های وی برای این کار، ازدواج دخترش با امام جواد (ع) بود. لذا دختر خویش (امّ الفضل) را به ازدواج آن حضرت در آورد تا مراقبی دائمی و از درون خانه، بر امام گمارده باشد.
دلیل دیگری که مأمون دختر خود را به ازدواج امام در آورد، کشاندن امام به سمت خود بود؛ چرا که تصور میکرد امام با این وصلت مجذوب مادیات و جاه و مقام شده!، قداست وی خدشه دار و از راه اصلی منحرف، شیعیان متفرق شده و حکومت عباسیان قوی میشود!.
از طرف دیگر، مأمون هم چنین میخواست با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد حکومت باز داشته، خود را دوست دار و علاقه مند به آنان نشان دهد.
امام جواد (ع) نیز - که مانند سائر امامان معصوم (ع) از آینده اطلاع داشتند و هیچ کاری را بدون آگاهی انجام نمی دادند- بخوبی از دسیسه‌های مأمون آگاه بود و به وصلت با دختر وی رضایت داد. یکی از دلایل پذیرش این وصلت از سوی امام، حفظ مسلمانان از دسیسه‌های کینه توزانه مأمون بود.
لذا امام (ع) اگرچه تن به این ازدواج داد، اما شواهد تاریخی گواه این حقیقت است که مأمون نتوانست به حیله‌های از پیش تعیین شده خود دست یابد.
امام جواد (ع) تا پایان خلافت مأمون در مدینه ساکن بود و پس از مرگ مأمون به دستور معتصم عباسی و در سال 220 هجری قمری، به همراه همسرش امّ الفضل به بغداد رفت. ایشان در ماه ذی القعده سال 220 هجری قمری، با دستور معتصم عباسی مسموم و در بیست و نهم ماه ذی القعده به شهادت رسید.
سلام ا... علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّا.
7- معرفی منابع در باره امام جواد (ع)
در باره تاریخ اهل بیت عصمت و طهارت (ع) عموماً و امام جواد (ع) خصوصاً کتاب‌های فراوانی منتشر شده است که هم به صورت تشریحی و هم توصیفی در این مورد بحث کرده اند. مانند کتاب معجم ما کُتب عن الرسول (ص) و اهل بیته (ع) اثر (عبد الجبار الرفاعی) که در واقع یک دایرة المعارف بزرگ و در 10 جلد چاپ شده است.
کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة تألیف (مرحوم آغا بزرگ تهرانی (ره)) و سائر کتب رجالی و حدیثی و تاریخی بزرگان شیعه مانند (شیخ کلینی (ره))، (شیخ مفید (ره))، (شیخ صدوق (ره))، (علامه برقی (ره)) و (شیخ طوسی (ره)) هم مملوّ است از آثار مختلف که اهل علم و نخبگان با آنها آشنا هستند.
- منابع -
* به غیر از این منابع، کتاب‌های زیر را نیز میتوان معرفی کرد: (بدیهی است معرفی این منابع به معنای تأیید کامل همه مطالب آنها نمی باشد)
- پیشوایان هدایت؛ جواد الائمة، حضرت امام محمد تقی (ع) ؛ تألیف: مجمع جهانی اهل بیت(ع)؛ ترجمه: اداره ترجمه مجمع جهانی اهل بیت (ع)، قم: انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (ع)، 385 ص؛
- امام جواد (ع)، گروه نویسندگان مؤسسة البلاغ، ترجمه: محمود شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368، 168ص؛
- امام محمد تقی(ع)، سید کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتی فیض کاشانی، 1370، 49 ص؛
- پیشوای نهم حضرت امام محمد تقی (ع)، گروه نویسندگان، قم، مؤسسه در راه حق، 1371، 56 ص؛
- تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد تقی (ع)، فضل الله صلواتی، اصفهان، انتشارات خرد، 1364، 610ص؛
- تحلیلی از زندگانی و زمان امام جواد(ع)، گروه نویسندگان، زیرنظر قوام الدین وشنوی قمی، قم، مؤسسه احیاء و نشر میراث اسلامی، 1359، 138ص؛
- حضرت امام محمد تقی (ع)، فضل اله کمپانی(م1414ق)، تهران، انتشارات مفید،1362؛
- حضرت امام محمد تقی (ع)، میر ابوالفتح دعوتی، قم، انتشارات شفق، بیتا، 32ص؛
- زندگانی امام جواد (ع)، احمد صادقی اردستانی، قم، انتشارات نقش، 1376ش، 250ص؛
- زندگانی امام محمدتقی (ع)، حسین عمادزاده (1410ق)، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، 1341ش1382، 334ص؛
- زندگانی حضرت امام جواد (ع)، مرتضی مدرسی چهاردهی (1407ق)، چاپ پنجم، تهران، انتشارات موسوی، 1361، 252ص؛
- زندگانی سیاسی امام جواد (ع)، تألیف: سید جعفر مرتضی عاملی، ترجمه: سید محمد حسینی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1367، 144ص؛
- نگاهی بر زندگی امام جواد (ع)، محمد محمدی اشتهاردی، تهران، نشر مطهر، 1416/ 144ص؛ 22 نگاهی گذرا بر زندگانی امام جواد (ع)، تألیف: سید عبدالرزاق موسوی مقرّم (1391ق)، ترجمه: پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1371 ش،177ص.
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/2522
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
